حضرت احمد بن موسی شاهچراغ (ع)

1.شاه چراغ

این مکان برای مسلمانان بویژه شیعیان خصوصا در ایام ویژه از جایگاه خاصی برخوردار است. زیبایی منحصر به فردو گیرایی خاص این مکان مورد توجه خاص و عام است.
 

فعالیتهایی که میتوان در این مکان انجام داد:
عبادت و نماز گذاردن در شاهچراغ از علائق خاص شیعیان و مسلمانان است. بویژه در اعیاد وایام ملی و مذهبی  مراسم ویژه ای که در این مکان برگزار میشود مورد توجه علاقمندان است.

اگر مراسم ویژه در روزهای آفتابی برگذار شود معمولا در حیاط شاهچراغ برگذار میشود که آن نیز بسیار مطبوع است.

نکات مهم :
- خانمها الزاما” با چادر اجازه ورود دارند.                                                  
-گیشه ای کنار ورودی حرم مستقر است که چادر تمیز و رایگان دراختیار زایرین قرار میدهد.        
- امانت داری حرم نیز کنار درب ورودی قرار دارد و شما میتوانید ضمن سپردن کیف و لوازم خود با آرامش به حرم مشرف شوید.

2.آستانه (آسونه - آرامگاه سید علاءالدین حسین). امام زاده

آستانه یا آرامگاه سید علاء الدین حسین معروف به حسین کوچک ، فرزند امام موسی کاظم(ع) و برادر شاه چراغ(ع) است که در میدان آستانه، در جنوب شرقی شیراز و در محله بالا کفت واقع شده است. اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم، یعنی در زمان قتلغ خان، حاکم فارس، بنای اولیه آرامگاه سید علاء الدین حسین ساخته شد. آرامگاه درون باغی که به باغ قتلغ معروف بوده قرار داشت. بعد از مدتی باغ مزبور ویران گشت و قبر امامزاده نیز ناپدید شد. در اواسط دوران صفوی شخصی به نام میرزا علی که از مدینه به شیراز آمده بود قبر امامزاده را پیدا کرد و آن را تعمیر اساسی کرد. پس از آن خلیل سلطان ذوالقدر حاکم فارس(918-926) در زمان سلطنت شاه اسماعیل صفوی به تجدید بنا و تزیین آن پرداخت و در سال 923ه.ق کار تزیین آرامگاه را به پایان رساند. کتیبه ای که بر بالای حرم مطهر قرار دارد زمان اتمام تجدید بنا را نشان می دهد: این بنا کز دولت سلطان خلیل آمد پدید سال تاریخش بجو از “خیر باقی” والسلام در سال 943ه.ق و در زمان شاه طهماسب صفوی کارهای تکمیلی آرامگاه به پایان رسید. در کتیبه دیگری که به خط ثلث نوشته شده و در داخل حرم قرار گرفته است درباره چگونگی انجام امور تکمیلی توضیحاتی داده شده است. پس از میرزا ابوالحسن خان مشیر الملک گنبد آرامگاه را که بر اثر زلزله صدمه دیده بود مجدداً ساخت و در سال 1309 به دستور محمدرضا خان قوام الملک به آیینه کاری رواق آن پرداختند. شوریده شیرازی در مورد آیینه کاری حرم شعری سروده است که به خط نستعلیق عالی در اطراف ضریح نوشته شده و در بیت آخر آن زمان آیینه کاری را بیان کرده است: منطق شوریده بهر سال تاریخش سرود روی نه افلاک از این آیینه ها آیین گرفت کف و ازاره داخل آرامگاه از سنگ مرمر است. سقف و دیوارهای بنا نیز آیینه کاری شده است. در سال 1329 گنبد بنا را که چندین مرتبه بر اثر حوادث مختلف صدمه دیده بود، برداشتند و در سال 1331 گنبد جدیدی را با اسکلت فلزی بر روی آن نصب کردند. در حال حاضر این گنبد با کاشی های معرق پوشیده شده و اطراف ان با کاشی های رنگین گل و بته دار مزیّن شده است. مرقد امامزاده در شاه نشین جنوبی واقع شده است و دیوارها و طاق آن آیینه کاری شده است. ضریح فلزی امامزاده قلمکاری شده است. دو در برای داخل شدن به حرم وجود دارد که هر دو چوبی و منبت کاری شده هستند. یک در دیگر از طلا کار هنرمندان اصفهان است نیز برای حرم تهیه و نصب شده است. در اطراف این در قصیده ای از جمال جمالی شاعر معاصر شیرازی به صورت مینا کاری نوشته شده است که دو بیت آخر آن ماده تاریخ است: سال شمسی و هلالی کرد حسب الامر فالی و این دو مصرع را “جمالی” از ره اخلاص عنوان از کرم یزدان دری بگشاد بر ارباب ایمان(1391ق) گشت این باب حوائج بوسه گاه اهل عرفان(1350ش) در زاویه جنوب غربی آرامگاه برجی مکعب شکل از سنگ های سفید ساخته شده که در چهار سوی آن ساعت هایی کار گذاشته اند. در زاویه جنوب شرقی آرامگاه که در حدود 80 سانتی متر از سطح حیاط بالاتر است بنایی وجود دارد که متعلق به آرامگاه سید عبدالله حجاب(ضیاء السلطان) است. دو گلدسته کاشی کاری شده در دو طرف حرم قرار دارد. در بالای ضلع جنوبی کنار دو گلدسته نیز دو ایوان به حیاط مشرف می باشد. هم اینک صحن دوم زیبایی همراه با محوطه سازی مناسب توسط سازمان اوقاف و امور خیریه فارس در این مکان در دست احداث است. این بنا در تاریخ 29/9/1316 با شماره 309 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. شماره 918 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

3.مسجد وکیل.

مسجد وکیل یا مسجد سلطانی که در چند قدمی بازار وکیل قرار گرفته یکی از شاهکارهای معماری زندیه است. مسجد دو ایوان و شبستان جنوبی و شرقی دارد و صحن و ایوان‌هایش پوشیده از کاشی کاریست. مسجد وکیل جایی است با خطوط و نقوش ساده و بی‌آلایش که در همه جا، میناکاری و رنگ‌های سبز و قرمز را می‌شود دید و هیچ قسمتی از دیوار را نمی‌توان پیدا کرد که میناکاری نشده باشد، انگار که در کاخی لاجوردی ایستاده باشید.
آدرس: غرب بازار وکیل، انتهاى راسته شمشیرگرها

4.آرامگاه سیبویه.

ابوبشر عمرو بن عثمان معروف به سیبویه شیرازی از دانشمندان ایرانی صرف و نحو زبان عربی است که آرامگاهش در شهر شیراز است. معنی نام او «منسوب به سیب» است. بسیاری از نام‌های ایرانی پیش از اسلام و اوایل دوره اسلامی به پسوند نسبی -ویه ختم می‌شد همچون «دادویه»، «زادویه» و غیره. عربها و به تبع آنها غربیان نام سیبویه را به صورت سیبَوَیهی (Sibawayh) تلفظ می‌کنند. سیبویه، نامش عمروبن عثمان بن قنبر و کنیه‌اش ابوالبشر و از بردگان بنی حارث بن کعب بود. فیروزآبادی مؤلف قاموس درباره معنای نام او می‌گوید: (سیبویه یعنی بوی سیب) ابوبشر سیبویه فرزند عمرو بن عثمان (۱۴۰ هـ / ۷۶۰ م-۱۸۰ هـ / ۷۹۶ م)، مشهور به سیبویه. نام کامل وی: ( أبو بشر عمرو بن عثمان بن قنبر البصری ). وی از موالی بنی الحارث بن کعب و سپس از موالی آل الربیع بن زیاد الحراثی بود. سیبویه در بیضای فارس تولد یافت و در بصره نشو و نما کرد. پس از آن که در نحو استادی بی همتا شد به نزد یحیی بن خالد برمکی به بغداد رفت. وی علاوه بر این‌که از خلیل درس می‌گرفت نزد استادان دیگری مانند عیسی بن عمر و یونس به شاگردی نشست و لغت را هم از ابو خطاب اخفش فرا گرفت. آنگاه به تألیف کتابی در نحو پرداخت که ابن ندیم درباره آن می‌نویسد: (نه پیش از وی کسی مانند آن را تألیف نموده و نه بعد از او کسی تألیف خواهد کرد).

5.آرامگاه شاه میر حمزه (علی بن حمزه). امام زاده

7.دروازه قرآن

دروازه قرآن در ورودی جاده اصفهان به شیراز، در نزدیکی تنگ الله اکبر و در میان کوه های باباکوهی و چهل مقام واقع شده است. وجه تسمیه این دروازه وجود قرآنی بر فراز طاقی مرتفع است. این دروازه شامل یک طاق مرتفع از نوع طاق کجاوه ای در وسط، دو طاق با ارتفاع کم در دو طرف است. این طاق در زمان حکومت عضدالدوله دیلمی در فارس ساخته شد. قرآنی نیز در آن جای داده شد تا مسافرین به برکت عبور از زیر آن سفر را به سلامت به پایان برند و در موقع سفر از زیر قرآن بگذرند. به مرور زمان طاق شکسته و تخریب شد. در دوره حکومت زندیه، کریم خان زند (1172-1193ه.ق) مجدداً آن را بازسازی نمود و در قسمت فوقانی آن اتاقی ساخت و دو جلد قرآن نفیس را به خط ثلث و محقق، اثر سلطان ابراهیم بن شاهرخ گورکانی در آن اتاق جای داد. این قرآن ها به قرآن «هفده من» مشهورند. در سال 1316 که طرح توسعه راه شمالی شیراز در دستور کار دولت قرار گرفت، این طاق خراب شد و قرآن مذکور نیز به موزه پارس منتقل گردید. در دوره قاجاریه که چند زلزله در شیراز آسیب هایی را به وجود آورد، این دروازه نیز آسیب دید، اما به وسیله «محمدزکی خان نوری» مورد بازسازی و مرمت قرارگرفت. در سال 1327 یکی از بازرگانان شیراز به نام حسین ایگار، مشهور به اعتماد التجار، با هزینه شخصی خود طاق کنونی را بازسازی کرد و چند آیه از قرآن کریم را که با خط ثلث و نسخ بر روی کاشی نوشته شده بود، بر بدنه طاق نصب کرد. در پیشانی شمالی این طاق (سمت کوه بمو) این آیه بر روی کاشی نوشته شده است: «ان هذا القرآن یهدی الّتی هی اقوم و یبشر المؤمنین الذین یعملون الصالحات ان لهم اجراً کبیراً». در پیشانی جنوبی طاق (سمت شهر شیراز) این آیه نیز نگاشته شده: «قل لئن اجتمعت الانس و الجن علی ان یأتوا بمثل هذا القرآن لایأتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیراً» در گوشه غربی طاق نیز این آیه نوشته شده: «انا نحن نزلناه الذکر» و ادامه این آیه در قسمت شرقی طاق و روبهروی همان کتیبه نوشته شده: «وانّا له لحافظون». این بنا در تاریخ 19/9/1375 با شماره 1800 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

8.آرامگاه حافظ

آرامگاه شاعر بزرگ قرن هشتم ه.ق خواجه شمس الدین محمد حافظ است که در شمال شهر شیراز، پایین تر از دروازه قرآن، در خاک مصلی (یکی از قبرستان های معروف شیراز) قرار دارد و مساحت آن 21825 متر مربع می باشد و زیربنای آن 1932 متر مربع است. 65 سال پس از وفات حافظ، یعنی در سال 856ه.ق 1452م شمسالدین محمد یغمایی وزیر میرزا ابوالقاسم بابر گورکانی (پسر میرزا بایسنغر نواده شاهرخ بن تیمور) حاکم فارس، برای اولین بار عمارتی گنبدی شکل را بر فراز مقبره حافظ بنا کرد و در جلو این عمارت، حوض بزرگی ساخت که از آب رکن آباد پر می شد. این بنا یک بار در اوایل قرن یازدهم هجری، در زمان حکومت شاه عباس کبیر و دیگر بار، 350 سال پس از وفات حافظ به دستور نادر شاه افشار مرمت شد. در سال 1817ه.ق کریم خان زند بر مقبره حافظ، بارگاهی به سبک بناهای خود ساخت و بر تربتش سنگی مرمرین نهاد که امروز نیز باقی است. بر روی این سنگ، دو غزل از دیوان حافظ با مطلع: «مژده وصل تو کو کز سر جان برخیزم طایر قدسم و از هر دو جهان برخیزم» و: «ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش پیوسته در حمایت لطف اله باش» به شیوه نستعلیق توسط حاجی آقاسی بیگ افشار آذربایجانی نگاشته شده است. همچنین تالاری با چهار ستون سنگی یکپارچه بلند ساخت که از طرف شمال و جنوب گشاده بود و در دو سوی آن، دو اتاق بنا کرد به گونه ای که مقبره حافظ در پشت این بنا قرار میگرفت. در جلو آن نیز باغ بزرگی را احداث نمود. پس از کریم خان زند در سال 1273ه.ق طهماسب میرزا «مؤید الدوله» حکمران فارس، آرامگاه حافظ را بار دیگر تعمیر و مرمت کرد و در سال 1295ه.ق معتمد الدوله فرهاد میرزا فرمانروای فارس در گرداگرد مقبره حافظ، معجری چوبی ساخت. پس از آن در سال 1317ه.ق «اردشیر» زردتشی یزدی، بار دیگر بارگاه حافظ را مرمت کرد و بر فراز آرامگاهش، معجری بنا کرد، اما حاج سید علی اکبر فال اسیری به دلیل زردشتی بودن اردشیر، بنای مرمت شده را ویران ساخت. این بنا تا سال 1319ه.ق همچنان ویران باقی ماند تا این که شاهزاده ملک منصور ملقب به شعاع السلطنه حاکم فارس، به یاری علی اکبر مزیّن الدوله نقاش باشی، معجری آهنین بر فراز آرامگاه حافظ ساخت و کتیبه ای بر آن قرار داد. در سال 1310 «دبیر اعظم بهرامی» استاندار فارس، بر دیوار جنوبی حافظیه سر در بزرگی از سنگ نصب نمود و در جهت آبادی نارنجستان آن تلاش کرد. در سال 1314 سرهنگ علی ریاضی (رییس فرهنگ فارس) با همیاری علی اصغر حکمت و نظارت علی سامی و با طراحی آندره گدار فرانسوی، بازسازی بنای حافظیه را آغاز کردند. بنای کنونی حافظیه بنا بر اسلوب دوران کریم خان زند است. سنگ قبر حافظ به ارتفاع یک متر از سطح زمین قرار گرفته و به وسیله پنج ردیف پلکان سنگی مدور احاطه شده است. بر فراز بارگاهش گنبدی مسی به شکل کلاه دراویش (ترک ترک) بر روی هشت ستون به ارتفاع ده متر، بنا شده و از درون با کاشی های هفت رنگ معرق کاشی کاری شده است. همچنین در سقف آرامگاه هشت بیت از غزل: «حجاب چهره جان می شود غبار تنم خوشا دمی که از آن چهره پرده برفکنم» بر روی کاشی هایی با زمینه آبی رنگ با خط ثلث نگاشته شده است. رواق چهارستونه کریم خان زند به صورت تالاری وسیع، دارای بیست ستون سنگی بلند، 56 متر طول و 7 متر عرض درآمده است. به گونه ای که چهار ستون دوران کریم خانی در وسط این بنا قرار گرفته است. بر روی دیوارهای دو طرف رواق، سنگ های مرمرین نهاده شده است و بر فراز این سنگ ها، کتیبه ای قرار گرفته که بر روی آن غزل: «روضه خلدبرین خلوت درویشان است مایه محتشمی خدمت درویشان است» از روی خط میرعماد توسط هنرمندان شیرازی بر روی کاشی با زمینه آبی نوشته شده است. در زیرزمین رواق، آب انبار حافظیه ( آب انبارهای کریم خانی) قرار گرفته است. این تالار بیست ستونه، حافظیه را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم کرده، به گونه ای که مقبره حافظ در ناحیه شمالی قرار گرفته است. همچنین در این قسمت کتابخانه ای با مساحت 440 متر مربع حاوی ده هزار جلد کتاب وجود دارد که هم اکنون به عنوان مرکز حافظ شناسی مورد استفاده قرار می گیرد. درختان نارنج و دو حوض مستطیل بزرگ شرقی و غربی نیز در این قسمت وجود دارد که این حوض ها منبع آب حوض های بزرگ باغ ورودی است. قهوه خانه ای سنتی با مساحت 330 متر مربع نیز در این ناحیه قرار گرفته است. در سمت جنوب غربی مقبره، ایوان و سالن بزرگ متعلق به آرامگاه قوام با دو اتاق در جانب آن و شش اتاق دیگر وجود دارد که سه تا به آرامگاه و سه تا به کلاس های نقاشی، مینیاتور معرقسازی و ساز سازی متعلق است. در پشت این آرامگاه (آرامگاه قوام) فضایی سبز با یک حوض سیمانی وجود دارد که آرامگاه غلامحسین صاحبدیوانی است. در سمت شرق مقبره، دیواره دارای 14 طاقنماست که آرامگاه خاندان معدل نیز در همین قسمت است. بر دیوارهای این بخش از حافظیه غزل هایی از دیوان حافظ بر روی کاشی نوشته شده است: بر روی دیوار شمالی غزلی با مطلع: «سحرم هاتف میخانه به دولت خواهی گفت: بازآی که دیرینه این درگاهی» و بر دیوار جنوبی غزل: «چو بشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست سخن شناس نئی جان من خطا این جاست» و بر دیوار شرقی غزل: «مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو یادم از کِشته خویش آمد و هنگام درو» و بر دیوار غربی غزل: «بیا که قصر امل سخت سست بنیاد است بیار باده که بنیاد عمر بر باد است» با خط امیر الکتاب حاج میرزا عبدالمجید ملک الکلامی کردستانی نگاشته شده است. در قسمت جنوبی حافظیه، باغچه های بزرگی وجود دارد که گرداگرد آنها گل کاری شده و مابین آنها دو حوض مربع – مستطیل بزرگ است. (سنگ های لبه این حوض ها همان سنگ های حوض باغ شمالی موزه پارس است که پس از امتداد خیابان کریم خان زند به سمت بازار وکیل، آن را خراب کرده، به حافظیه منتقل کردند) و دو طرف حیاط، نارنجستان بزرگی وجود دارد. دیوارهای جنوبی و در ورودی باغ از نرده های آهنی ساده ساخته شده است و بر نمای خارجی تالار، رو به سمت باغ ورودی غزل: «گلعذاری ز گلستان جهان ما را بس زاین چمن سایه آن سرو روان ما را بس» نگاشته شده است. مساحت بخش جنوبی از در ورودی باغ تا پلکان های رواق میانی، 9983 متر مربع می باشد. اجرای طرح توسعه حافظیه با تصویب شورای توسعه فرهنگی استان فارس از سال 1380 شروع شده است که براساس آن و با خرید و تخریب خانه های اطراف حافظیه و الحاق باغ جهان نما و باغ های اطراف، مساحت آن به نزدیک 20 هکتار با کاربری های مختلف فرهنگی و براساس طرح جامع احیاء مجموعة حافظیه افزایش خواهد یافت. از سال 1376 به پیشنهاد بنیاد فارس شناسی 20 مهرماه به نام روز حافظ نامگذاری شد و همه ساله برنامه های ویژه ای در محوطه آرامگاه برگزار می گردد. در جوار تربت حافظ عده ای از مشاهیر به خاک سپرده شده اند که برخی از آنها عبارتند از: شیخ محمد اهلی شیرازی، میرزا نصیر ملقب به فرصت الدوله، حجه الاسلام آقا سید علی مجتهدی کازرون، آقا محمد هاشم ذهبی، سالار جنگ، محمد خلیل رجایی، حمیدی شیرازی، میرزا محمد شفیع وصال شیرازی، دکتر لطفعلی صورتگر، فریدون توللی، رسول پرویزی، علی محمد قوام الملک و فرزندانش، حمید دیرین، رضوی سروستانی، حسین مژده، سید علی مزارعی و … این آرامگاه در تاریخ 18/9/1354 با شماره 1009 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

9.آرامگاه سعدی

سعدیه، آرامگاه شیخ مشرف الدین مصلح الدین سعدی شیرازی شاعر قرن هفتم است که در سال 606ه.ق در شیراز به دنیا آمد و در سال 695ه.ق در شیراز درگذشت. آرامگاه وی در شهر شیراز و در دامنه کوه فهندژ، در انتهای خیابان بوستان واقع شده است. این مکان در ابتدا خانقاه شیخ بوده که وی اواخر عمر خود را در آن جا می گذرانیده و سپس در همان جا نیز مدفون گردیده است. برای اولین بار در قرن هفتم توسط خواجه شمس الدین محمد صاحبدیوان وزیر معروف آباقاآن، مقبره ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد. در سال 988ه.ق به حکم یعقوب ذوالقدر، حکمران فارس، خانقاه شیخ ویران گردید و اثری از آن باقی نماند، تا این که در سال 1187ه.ق به دستور کریم خان زند، عمارتی از گچ و آجر بر فراز مزار شیخ ساخته شد که شامل دو طبقه بود. طبقه زیرین دارای راهرویی بود که پلکان طبقه دوم از آن جا شروع می شد. در دو طرف راهرو دو اتاق کرسی دار ساخته شده بود. در اتاقی که سمت شرقی راهرو بود، مقبره سعدی قرار داشت و معجری چوبین آن را احاطه کرده بود. قسمت غربی راهرو نیز به موازات قسمت شرقی، شامل دو اتاق می شد، که بعدها شوریده (فصیح الملک) شاعر نابینای شیرازی در اتاق این قسمت مدفون شد. طبقه بالای ساختمان نیز همانند طبقه زیرین بود؛ با این تفاوت که بر روی اتاق شرقی که قبر سعدی در آن جا بود، به احترام شیخ اتاقی ساخته نشده بود و سقف آن به اندازه دو طبقه ارتفاع داشت. این بنا در دوره قاجاریه، در سال 1301 توسط فتحعلی خان صاحبدیوان مرمت شد و چند سال بعد نیز حبیب الله خان قوام الملک دستور تعمیر و ترمیم قسمتی از بنا را صادر کرد و تولیت آن به شیخ ملازین العابدین شیرازی سپرده شد. بنایی که در زمان کریم خان ساخته شده بود، تا سال 1327 برپا بود. در سال 1329 به کوشش علی اصغر حکمت و توسط انجمن آثار ملی ایران، بقعه کنونی به جای سختمان قدیمی براساس طرح مهندس محسن فروغی و مهندس علی صادقی ساخته شد و مراسم افتتاح رسمی آن در اردیبهشت ماه 1331 برگزار گردید. ورودی مجموعه در راستای ورودی آرامگاه است. ساختمان به سبک ایرانی ساخته شده است. این ساختمان دارای 8 ستون از سنگ های قهوه ای رنگ است که در جلوی مقبره قرار دارند و اصل بنا با سنگ سفید و کاشی کاری مزّین شده است. بنای آرامگاه از بیرون به شکل مکعب است، اما در داخل هشت ضلعی است و با دیواره هایی از جنس مرمر و گنبدی لاجوردی ساخته شده است. بنا در سمن چپ به رواقی متصل می شود که در آن هفت طاق وجود دارد که با کف سازی سیاه رنگ به آرامگاه شوریده شیرازی پیوند می خورد. این آرامگاه در یک اتاق قرار دارد و کتیبه ای بر سردر آن است که شاعر را معرفی می کند و شعری از خود شاعر بر کاشیهای سرمه ای بر روی دیوار نوشته شده است. بنای اصلی آرامگاه اصلی 261 متر مربع مساحت دارد و در باغی به وسعت تقریبی 10000 متر مربع قرار گرفته است. ساختمان اصلی آرامگاه شامل دو ایوان عمود بر هم است که قبر شیخ در زاویه این دو ایوان قرار گرفته است. بر روی آرامگاه گنبدی از کاشی های فیروزه ای رنگ ساخته شده است. سنگ های پایه بنا، سیاه رنگ است و ستون ها و جلوی ایوان از سنگ قرمز مخصوصی ساخته شده است. نمای خارجی آرامگاه از سنگ تراورتن و نمای داخلی آن از سنگ مرمر است. سنگ قبر در وسط عمارتی هشت ضلعی قرار دارد و سقف آن با کاشی های فیروزه ای رنگ تزیین شده است. در هفت ضلع ساختمان، شش کتیبه قرار دارد که از قسمت هایی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ انتخاب گردیده و به خط ابراهیم بوذری نوشته شده است. متن کتیبه دیگر، از علی اصغر حکمت است که در مورد چگونگی ساخت بنا توضیحاتی داده است. در ضلع غربی، قصیده ای با مطلع زیر دیده می شود: خوش است عمر، دریغا که جاودانی نیست پس اعتماد بر این چند روز فانی نیست… در ضلع شمال شرقی ابیاتی از بوستان با این مطلع نوشته شده است: الا ای که بر خاک ما بگذری به خاک عزیزان که یاد آوری… در ضلع جنوب شرقی، کتیبه ای دیگر از حکایت گلستان با این عبارت آغاز می شود: «یاد دارم که با کاروان همه شب رفته بودم…» در ضلع جنوب غربی، غزلی از بدایع با این مطلع نوشته شده: ای صوفی سرگردان، در بند نکونامی تا درد نیاشامی، زاین درد نیارامی… در ضلع شمال غربی ایوان (نزدیک آرامگاه شوریده) دوازده بیت از قصیده ای با مطلع زیر وجود دارد: خاک من و توست که باد شمال می ببرد سوی یمین و شمال… در ضلع شرقی نیز دوازده بیت از قصیده ای به خط نستعلیق و با این مطلع دیده می شود: بسی صورت بگردیده است عالم وز این صورت بگردد عاقبت هم… در ضلع شمال غربی، غزلی از طیبات به خط شاهزاده ابراهیم سلطان فرزند شاهرخ تیموری، با این مطلع حک شده است: به جان خرّم از آنم که جهان خرّم از اوست عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست علی اکبر خان قوام الملک شیرازی، سنگ قبر کنونی را که سماق سرخ کم رنگی است، بر روی قبر شیخ نصب کرد و کتیبه زیر را که از اشعار بوستان است، با خط نستعلیق عالی بر آن نگاشت: کل شی هالک و انت الباقی کریم السجایا، جمیل الشمیم نبی البرایا، شفیع الامم… در عمق ده متری صحن آرامگاه، قناتی وجود دارد که آب آن دارای مواد گوگردی و جیوه می باشد. آب این قنات به درون حوضی که آن را حوض ماهی می نامند و در زیرزمین جریان دارد، می ریزد. این حوض در سمت چپ آرامگاه واقع شده و در داخل به شکل هشت ضلعی است. حوض ماهی زیربنایی در حدود 25/30 متر دارد و به وسیله 28 پله به صحن آرامگاه متصل می شود. مشهور است که سعدی نزدیک زاویه خود، حوضچه هایی از سنگ مرمر ساخته بود که آب در آن ها جریان داشته است. شگون شستشوی خود در این آب، خصوصاً در شب چهارشنبه سوری، جزء معتقدات مردم شیراز بوده است. کاشی کاری های داخل حوض ماهی که به سبک معماری سلجوقی است، در سال 1372 توسط استاد کاشیکار «تیرانداز» طراحی شده و توسط میراث فرهنگی اجرا گردیده است. بر فراز حوض ماهی یک نورگیر به شکل هشت ضلعی و دو نورگیر چهارضلعی در طرفین آن قرار دارد. زیرزمین سعدیه امروزه به چایخانه سنتی تبدیل شده است. دو ساختمان آجری در کنار حوض ماهی وجود دارد که مربوط به دفتر آرامگاه است. کتابخانه عمومی سعدیه و ساختمانی دیگر که سرویس های بهداشتی در آن قرار گرفته، در محوطه این آرامگاه وجود دارد. محوطه باغ به سبک ایرانی گل کاری، درختکاری و باغچه بندی شده است. در وسط حیاط دو حوض مستطیل شکل، با جهت شمالی – جنوبی در دو طرف محوطه آرامگاه قرار دارد و حوض دیگری در جهت شرقی – غربی در مقابل ایوان اصلی بنا واقع شده است. بر روی در ورودی سعدیه این بیت نگاشته شده است: ز خاک سعدی شیراز بوی عشق آید هزار سال پس از مرگ او گرش بویی قطعه هایی از کتیبه سنگی مربوط به سردر آرامگاه که متعلق به زمان کریم خان زند بوده و در اثر سانحه ای در گذشته های دور شکسته شده، هم اکنون در درون آرامگاه محفوظ مانده است. این قطعه ضمن خاکبرداری خیابان برای تعمیر آسفالت از دل خاک بیرون آمده است. بر روی سنگ مذکور قسمتی از شعر سعدی به خط ثلث عالی با مطلع زیر نوشته شده است: الهی به عزّت که خارم مکن به ذلّ گنه شرمسارم نکن در اطراف مقبره، قبور زیادی از بزرگان وجود دارد که بنا به وصیت خود، در آن جا مدفون شده اند. طرح توسعه محوطه آرامگاه از سال 1380 و توسط شهرداری شیراز با همکاری سازمان مسکن و شهرسازی اجرا شده که طی آن وسعت سعدیه به 5/4 هکتار رسیده است. از سال 1376 به پیشنهاد بنیاد فارس شناسی اول اردیبهشت ماه به نام روز سعدی نامگذاری شد و همه ساله برنامه های ویژه ای در محوطه آرامگاه برگزار می شود. آرامگاه شیخ مشرف الدین سعدی شیرازی در تاریخ 18/9/1354 با شماره 1010 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

10.ارگ  کریم  خان

کریم خان زند در سال 1163 ه.ق حکومت غرب ایران را قبضه کرد و ازآن سال شروع به گسترش سیطره خویش بر مناطق مختلف کشور می کند و در نهایت با سرکوب مخالفان و مدعیان حکومت در 1379 ه.ق رسماً حکومت خویش را به سراسر کشور آغاز و شیراز را مقر حکومت خویش قرار داد. کریم خان زند به جهت ایجاد بناهای عام المنفعه به وکیل الرعایا شهرت می یابد، تمام بناهای عصر کریم خان در طی 14 سال حکومت کریم خان در شیراز ساخته شده است .ارگ کریم خانی در ابتدای خیابان کریم خان زند( شیراز ) نبش میدان شهرداری قرار گرفته است؛ کریم خان به هنگام پایه گذاری حکومت در شیراز تحت تاثیر معماری صفوی قرار گرفت. به این صورت که بعد از بازدید از میدان نقش جهان اصفهان تصمیم به ایجاد میدان وسیعی در شمال شیراز قدیم گرفت. این میدان به میدان توپخانه شهرت داشت. در شمال میدان دیوان خانه کریم خان، درشرق میدان بازار وکیل و چندین کاروانسرا، در جنوب میدان حمام و مسجد وکیل و در جنوب غربی باغ و در غرب ارگ و اندرونی را بنیان می گذارد. بعد از فتح شیراز توسط آقا محمد خان بنا به خصومتی که با کریم خان داشت تصمیم به تخریب بناهای کریم خانی گرفت، به دنبال این تصمیم تعدادی از بناهای عصر زندیه را تخریب شد از جمله حصار شهر که به وسیله کریم خان احداث شده بود.خوشبختانه بنای ارگ از تخریب محفوظ مانده و از آن به عنوان دارالحکومه امرائی که از طرف حکومت مرکزی به امیری و استانداری فارس برگزیده شده بودند استفاده می شد. امرا و فرمانروایان عصر قاجار بنا به سلیقه های شخصی در این بنا دخل و تصرف هایی ایجاد نمودند از جمله در حیاط مرکزی دست به ایجاد یک سلسله عمارت زدند که نسبت به ارگ وصله ناجوری بود و دیگر اینکه سطح نقاشی های دوران زندیه را پوشاندند و تزییناتی دیگر مطابق با سلیقه خود ایجاد نمودند. برای انجام این کار چون گچ به راحتی بر روی لایه های قبلی گچ قرار نمی گرفت سطح دیوار را با تیشه زخم کرده و به همین دلیل بیشترین تخریب را در بنا ایجاد کردند. در سال 1310 به دنبال ساخت مرکز شهربانی این بنا کاربرد زندان شهربانی می یابد ازاین سال تا سال 1350 که ارگ کریم خانی تحویل دفتر فنی حفاظت آثار باستانی شد تخریباتی به بنا وارد گشت، به دلیل اینکه جهت اسکان زندانیان تالارها را دو طبقه کرده، و سطح نقاشی های عصر قاجاریه را با گچ پوشاندند و بنا به نیاز گرمازایی و روشن کردن آتش، سطح اتاقها با لایه ای از دود پوشیده شد. در دوره پهلوی که بنا تبدیل به زندان می شود در مقابل ارسی ها جرزی به ضخامت 50 سانتی متر کشیده بوده اند و اتاق ها و تالار ها را دو طبقه کرده و هر کدام به 4 تا 6 سلول تبدیل شده بوده اند. در سال 1350 کار مرمت بر روی این بنا آغاز شد و در حال حضر جهبه شمال و غربی و نیمی از جنوب مرمت گردیده است. مشخصات ساختمانی ارگ کریم خانی ارگ اندرونی ، کاخ سلطنتی کریم خان و خانواده اش بوده که در زمینی به مساحت 12800 متر مربع با حدود 4000متر مربع زیر بنا در غرب میدان توپخانه قدیم واقع است. پلان، زمینی به شکل مستطیل است. در چهار گوشه ارگ، چهار برج مدور سه طبقه قرار گرفته است که ارتفاع آنها حدود 14 متر می باشد و ارتفاع دیوارهای ارگ نیز به 12 متر می رسد. به هنگام تماشای ارگ ظاهری خشونت آمیز و بدور از هرگونه تزیین پیش چشم تماشاگر جلوه می نماید. معماری ارگ به شیوه اصفهانی و ازنوع معماری درونگرا است که وجود تزیینات ظریف و زیبای داخل ساختمان در مقابل تزیینات خشن و ساده دیوارهای بیرونی گواه این مطلب است. عمده مصالح در بنای ارگ سنگ و آجر است. در بالای ورودی اصلی، کاشکاری از نوع هفت رنگ مشتمل بر صحنه نبرد رستم و دیو سفید مربوط به دوره قاجاریه است.بعد از ورودی در بخش داخلی هشتی قرار گرفته است. در بخش شمالی حیاط خلوتی به اضافه چند اطاق کوچک مجزا از سایر مجموعه اطاق های ارگ قرار دارد. در گوشه جنوب شرقی هشتی نیز حمام اختصاصی کریم خان ساخته شده است. در چهار گوشه بنا در کنار برجها چهار حیاط خلوت با حوضی در مرکز آن قرار گرفته است که احتمالا کاربردهایی از قبیل ایجاد سرویس دهی و آشپزخانه داشته اند. بخش های مسکونی بنا در سه جبهه شمالی، جنوبی و غربی واقع شده اند. در مرکز هر جبهه یک ایوان ستوندار با دو ستون سنگی قرار دارد که در زمان قاجاریه ستونهای اصلی ایوانهای جنوبی و غربی برداشته شده و ستونهای چوبی با تزیینات مارپیچی شکل جایگزین شده است. در دو طرف هر ایوان ستوندار و تالار و میان تالارها دو راهرو دو طبقه بکار رفته است. نمای تالارها با پنجره های چوبی مشبک کاری شده همراه با شیشه های رنگی پوشیده شده است. تالارها به وسیله دو سقف پوشیده شده اند که یکی سقف طاقدار با مقرنس های گچی در بخش داخلی آن تزیین شده و دیگری سقف کاذب که با فاصله ای نسبت به سقف اصلی ایجاد گردیده، بخش داخلی سقف اصلی تالار ها با نقاشیها و تذهیب های بسیار زیبایی که از نقاشیهای عصر صفوی الگو گرفته اند تزیین شده است. در ترسیم این نقاشی ها از موادی مانند طلا، جیوه، شنگرف، گل اخرا و سایر مواد معدنی استفاده شده است. حمام داخل ارگ در گوشه جنوب شرقی ارگ حمامی از دوره زندیه هنوز پا بر جا می باشد. رختکن این حمام بصورت یک هشت ضلعی ساخته شده است به این ترتیب که اضلاع اصلی آن یک چهار ضلعی است که در چهار گوشه چهار ضلعی، چهار ضلع دیگر تعبیه و بدین ترتیب بصورت یک هشت ضلعی در آمده است. در ورودی حمام در گوشه جنوب غربی حمام قرار گرفته است و به وسیله دالان کوتاهی به رختکن مربوط می شود، در چهار سمت رختکن چهار ایوان تعبیه شده است در پای هر یک از ایوانها سه محفظه کوچک تعبیه شده که اختصاص به کفش ها دارد. در وسط صحن رختکن یک حوض هشت ضلعی دیده می شود که پاشویه های آن کمی از سطح زمین بلند تر است و یک فواره سنگی در وسط حوض دیده می شود. سقف رختکن از یک عرق چین آجری ساده تشکیل شده است که در گوشه های آن ترنجهای آهکبری بسیار زیبایی نصب شده است. در گوشه شمال غربی رختکن دالان نسبتاً طولانی است که به صحن گرمخانه حمام مربوط می شود جالب ترین قسمت حمام چهار ستون سنگی یکپارچه داخل گرمخانه آن است که دارای تزیینات بسیار جالبی می باشد که ستونهای مذکور از ته ستون، ستون و سرستون تشکیل شده است. در گرمخانه حمام 3 مخزن آب وجود دارد که ازآب آنها برای استحمام استفاده می شده است. در کف خزینه وسط دیگی مسی قرار دارد که برای گرم کردن آب آن استفاده می شده است و از طریق انباری که در پشت حمام قرار دارد هیزم زیر آن قرار می دادند. در کف حمام دالان هایی وجود دارد که در اصطلاح به آنها گربه رو می گویند و کاربرد آنها انتقال گرمای حاصل از آتش زیر دیگ آب گرم بوده است

11.مسجد نصیر الملک

مسجد نصیر الملک از مساجد تاریخی شیراز است که در محله گودعربان و خیابان لطفعلی خان زند واقع شده است. این مسجد که از بناهای دوران قاجاریه است و اندکی تأثیر پذیرفته از معماری عثمانی است، در فاصله سال های 1293 تا 1305ه.ق توسط حسنعلی نصیر الملک ساخته شد. این مسجد دارای زیربنایی برابر با 2212 متر مربع و مساحتی برابر با 2980 متر مربع است. درِ ورودی آن رو به شمال مسجد قرار گرفته و در طاق نمایی بزرگ واقع شده است. ازاره طاق نما و اطراف آن، از سنگ گندمک است و در سقف طاق نیز مقرنس کاری به وسیله کاشی های هفت رنگ انجام شده است. درِ ورودی آن دو لنگه بزرگ چوبی است و بر سردر آن نیز کتیبه ای به خط نستعلیق بر روی سنگ مرمر نگاشته شده است. در این سنگ نوشته شعری از شوریده شیرازی در وصف سازنده مسجد و ماده تاریخ آن به شرح زیر آمده است: وه کز این مسجد سپهر تراز رشک باغ بهشت شد شیراز مسجد اسّس علی التقوی آمد به ابنای او انباز ساخت این مسجد از حقیقت و زهد نی زِ روی ریا و نی ز مجاز مسجدی همچو مسجد الاقصی است درِ رحمت از او به خلق فراز معبد عاکفان کعبه سرّ محضر محرمان پرده راز میر دوران حسنعلی خان کاو با علی و حسن بود دم ساز بقعه اش را چو خانه ایمان کرد آباد از شیب و فراز بُد به عهد خدایان ملوک شاه دشمن گداز دشمن نواز خواست شوریده سال تاریخش یکی از بام عرش داد آواز در رواقش ستاره بر سجود رونق افزای مسند اعزاز وان رواق امامزاده که نیز بود ویران سالیان دراز شکرلله ز قادر متعال که به انجام آمد از آغاز وه که از مسجد نصیر الملک باب ایمان به روی ما شد باز حبذا از رواق این مسجد کز شرافت چو چرخ آورد ناز پورحاجی قوام آن که مدام چرخ دارد به پاش روی نیاز پارسایان پارس زاین مسجد فخر دارند بر عراق و حجاز ناصر الدین شه آن که از عدلش باز چو صعوه است، صعوه چو باز در صحن بزرگ این مسجد دو شبستان دیده می شود. شبستان غربی آن که پوششی آجری دارد، از نظر هنری بیشتر مورد توجه است و دارای هفت در چوبی بزرگ مزیّن به شیشه های رنگی و دوازده ستون سنگی یکپارچه با شیارهای مارپیچ در دو ردیف 6 تایی به نیت 12 امام است. این ستون ها همانند ستون های مسجد وکیل و مسجد مشیر از سنگ گندمک یکپارچه است سقف شبستان نیز با نقش هایی چون گل و بوته، خطوط اسلیمی و چند آیه از آیات قرآن کریم به خط ثلث عالی مزیّن شده است. این شبستان، شبستان تابستانی است. عرق چین های بین تویزه ها دارای خیز کمی هستند. کف این شبستان از کاشی های فیروزه ای مفروش است و دارای دری با شیشه های رنگی است که به صحن گشوده می شود. شبستان شرقی که شبستان زمستانه است، نیز دارای سقفی کاشی کاری شده و هفت ستون است که ستون های آن ساده (بدون شیار) است و در وسط قرار گرفته اند. سقف آن با کاشی کاری معقلی تزیین شده است. در جلو این شبستان ایوانی به عرض 6 متر قرار دارد که به وسیله 8 طاق نما از حیاط جدا می شود و دارای 7 جرز آجری است. بر روی این جرزها و در پیشانی طاق نماها آیات قرآنی و نقش های گل و بوته کاشی کاری شده است. داخل این شبستان دری است که به چاه آبی باز می شود که بدان گاوچاه (گاو رو) می گویند. همچنین در این قسمت یک حوضچه و یک دالان نیز قرار دارد. این شبستان هم اینک به «موزه وقف» تبدیل شده است. در دالان شمالی کتیبه ای به خط نستعلیق نصب شده که این ابیات بر روی آن نوشته شده است: غرض نقشی است کزما باز ماند که هستی را نمی بینم بقایی مگر صاحبدلی روزی به رحمت کند در حق استادان دعایی و در پایان نام محمدحسن معمار و محمدرضا کاشی پز که از معماران و سازندگان بنا بوده اند و نیز تاریخ شروع آن در 1293ه.ق و اتمام آن در 1305ه.ق ذکر شده است. مسجد نصیر الملک دارای دو ایوان در قسمت شمالی و جنوبی است که با هم قرینه نیستند. در ضلع شمالی مسجد، طاق بلندی مشهور به طاق مروارید قرار دارد که تمام بدنه و سطح بیرونی و درونی آن کاشی کاری هفت رنگ شده است. دو طاق نمای کوچک دیگر در دو سوی طاق مروارید قرار گرفته است. بر دیوارهای طاق مروارید آیات قرآنی و احادیث نوشته شده و در سمت چپ آن نیز تاریخ 1299ه.ق قید شده است. سقف این طاق مقرنس کاری شده و در لابه لای آجرهای بدنه این طاق، قطعات چوبی جهت جلوگیری از لرزش زلزله به کار گذاشته شده است. در ضلع جنوبی نیز طاق نمایی وجود دارد که تمام بدنه و سطح بیرونی و درونی آن کاشی کاری شده، آیات قرآنی و احادیث روی آن نوشته شده و در سقف آن نیز مقرنس کاری صورت گرفته است. بر روی این طاق که عمق آن کمتر از طاق نمای شمالی است، دو گلدسته قرار دارد که درِ ورودی آنها در دو طاق نمای کوچک تر در دو سوی طاق اصلی قرار دارد. این مسجد در تاریخ 30/3/1358 با شماره 396 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

12.آرامگاه خواجوی کرمانی

کمال الدین ابوالعطاء متخلص به خواجو شاعر قرن هشتم، در سال 689ه.ق در کرمان به دنیا آمد و در سال 722ه.ق در شیراز درگذشت. آرامگاه وی در شیراز ، در دامنه کوه صبوی و در ابتدای جاده شیراز-اصفهان ، در تنگ الله اکبر قرار گرفته است. قبر وی مشرف بر دروازه قرآن است . آب چشمه معروف رکناباد نیز از کنار مقبره خواجو می گذرد. این آرامگاه در سال 1315 با اعتبارات اداره فرهنگ فارس ساخته شد. محل آرامگاه در محوطه ی بدون سقف قرار دارد. در وسط صفه آن سنگ قبری است که بالای آن محدّب و دارای برآمدگی است. روی این سنگ کتیبه ای که بیانگر قبر خواجو باشد، وجو ندارد. فقط بالای سنگ عبارت:«کل من علیها فان و یبقی وجه ربک ذوالجلال و الاکرام» به خط ثلث نوشته شده است. در بالا و پایین قبر نیز دو ستون سنگی کوتاه قرار دارد. در سال 1337 اداره باستان شناسی فارس اقدام به ساخت یک اتاق در قسمت شمالی محوطه آرامگاه کرد. در پیشانی این اتاق دو غزل از غزلیات خواجو به خط نستعلیق بر روی کاشی با مطلع های زیر نوشته شده است: دوش می کردم سؤال از جان که آن جانانه کو؟ گفت: بگذر زان بت پیمان شکن پیمانه کو؟ *** صبحدم دل را مقیم خلوت جان یافتم از نسیم صبح بوی زلف جانان یافتم هم اینک این اتاق تبدیل به فرهنگسرای خواجو گردیده است. کمی بالاتر از مقبره خواجو 3 غار وجو دارد . یکی از آنها غاری است که محل عبادت و ریاضت زهاد و مشایخ بوده و خواجو نیز مدتی در آنجا به عبادت مشغول بوده است. غار دیگر که در دهانه آن طاقی ضربی از نوع طاق کجاوه ای از سنگ و آجر زده شده ، محل قبر خواجه عماد الدین محمود، وزیر معروف شاه شیخ ابواسحاق اینجو است.(قبر خواجه عماد الدین محمود) در سمت چپ این غار نیز محرابی بر روی دیواره سنگی حجاری شده که بخش بالایی و ضلع چپ آن تخریب گردیده است. در کنار این غار نقش برجسته ای از جنگ رستم و شیر دیده می شود که به دستور حسینعلی میرزا فرمانروای فارس در سال 1218ه.ق حک شده است. در کنار آن نیز نقش برجسته نا تمامی از فتحعلی شاه قاجار و دو تن از پسرانش وجود دارد. در دو طرف این نقش برجسته دو نیم ستون به سبک ستون های دوره زندیه در درون کوه حک شده است. در سال 1370 توسط دانشکده ادبیات دانشگاه کرمان،کنگره بین المللی بزرگداشت خواجو در کرمان برگزار شد و مراسم اختتامیه این کنگره در شیراز انجام شد. در همان زمان توسط شهرداری شیراز و استانداری فارس، آرامگاه خواجو مرمت و بازسازی شد. این بازسازی در برگیرنده بازسازی کف و بدنه و ایجاد یک سری دیواره های عمودی با مصالح سنگ بود. سردیس سنگی خواجو که از سنگ یکپارچه کوه تراشیده شده است در این مکان قرار دارد. بنای آرامگاه خواجوی کرمانی در تاریخ13/12/1351 با شماره 916 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

13.باغ ارم

باغ ارم که از زیباترین باغ های ایران در شمال غربی شیراز است. در خیابان ارم قرار دارد و از ضلع شمال غربی به بلوار دانشجو(خیابان آسیاب سه تایی) محدود می گردد. مساحت این باغ 110380متر مربع و زیربنای موجود در آن 1869 مترمربع است. تاریخ ساخت این باغ را مورخان به سده پنجم هجری قمری یعنی دوران حکومت اتابک قراچه سلجوقی رسانده اند . برخی از حافظ پژوهان و مورخان نیز با استناد به ابیاتی از غزل ها و قصیده های حافظ شیرازی که در مدح شاه شیخ ابواسحاق اینجو سروده است این باغ را متعلق به شیخ و در دوران او آباد می دانند. در زمان تیموریان باغ ارم الهام بخش تیمور جهت ساختن باغی به همین نام در سمرقند بوده است. از وضعیت باغ ارم در دوران صفویه ، افشاریه و زندیه اطلاع دقیقی در دست نیست. در اواخر دوره زندیه و اوایل دوران قاجاریه سران ایل قشقایی این باغ را مقر ایل خود ساختند و جانی خان نخستین بنای باغ را ساخته اند. در دوره ناصرالدین شاه حاج حسنعلی خان نصیر الملک از بزرگان شیراز، این باغ را از سران ایل قشقایی خرید و ساختمان زیبایی کنونی را در آن بنا کرد. به روایت فرصت الدوله در آثار عجم، حاجی محمد حسن معمار که از معماران برجسته دوران خود بود، نقش اصلی در ساخت این بنا داشت. تزیینات ناتمام باغ پس از فوت حسنعلی خان در سال 1311ه.ق توسط ابوالقاسم خان نصیرالملک به پایان رسید. باغ ارم پس از ابوالقاسم خان نصیر الملک به فرزندش عبدالله قوامی رسید و پس از چندی محمد ناصر خان قشقایی این باغ را خرید. مدتی این باغ در اختیار قشقایی ها بود تا این که در زمان استانداری معتصم الدوله فرخ، بابت بدهی مالکان آن و مطالبات دولت، به تصرف دولت درآمد و در سال 1345 به دانشگاه شیراز واگذار گردید و هم اکنون نیز در اختیار این دانشگاه است. در سال های 50-1345 تعمیرات اساسی در این باغ صورت گرفت و زمین وسیعی نیز در حاشیه بلوار ارم کنونی و بلوار آسیاب سه تایی به آن افزوده شد. دانشگاه شیراز از این مجموعه تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان باشگاه دانشگاه استفاده می کرد و پس از انقلاب به عنوان دانشکده حقوق ، کتابخانه و سال 1359 به عنوان باغ گیاهشناسی از آن استفاده گردید. اگر چه تعمیرات گوناگون در سال های 1358 تا 60 در این باغ صورت گرفت، اما مرمت کامل محوطه ، ساختمان اصلی، اندرونی و حمام در سالهای 84-1380 توسط معاونت پژوهشی دانشگاه شیراز انجام شده است. عمارت اصلی باغ ارم که رو به مشرق ساخته شده از لحاظ معماری ، نقاشی ، حجاری ، کاشی کاری، گچبری، خوشنویسی و آجرکاری از بناهای ماندگار دوره قاجاریه است . اگرچه سبک معماری این بنا آمیزه ای از سبک معماری صفویه، زندیه و قاجاریه با نگاهی به معماری و تزیینات تخت جمشید است. این ساختمان دارای سه طبقه است که طبقه زیرین دارای حوض خانه ای برای استراحت در روزهای گرم تابستان است که در آن آب نمایی قرار دارد و طاق آن با کاشی های هفت رنگ مزیّن شده است. جوی آبی نیز از وسط آن می گذرد و سپس به آب نمای جلوی ایوان می ریزد. طبقه دوم دارای ایوانی دو ستونی با سقف مسطح است که در پشت آن تالاری قرار دارد و دو طرف آن دو راهرو، چهار اتاق در دو طرف راهرو و دو ایوان کوچک و دو طبقه ساخته شده است و بر فراز این دو راهرو، دو گوشواره به عنوان طبقه سوم وجود دارد. قسمت جلویی ستون های این دو طبقه با کاشی های هفت رنگ مزیّن به مجالسی از سواران ، زنان و گل ها شده است. طبقه سوم دارای یک تالار بزرگ همانند تالار طبقه دوم است که پنجره های آن به ایوان اصلی باز می شود . در دو طرف آن نیز دو راهرو وجود دارد. دو ایوان کوچک نیز در دو طرف ایوان بزرگ همانند طبقه دوم قرار دارد. در پیشانی عمارت، هلال هایی وجود دارد که به سنتوری معروف است و دارای سه مجلس بزرگ و دو مجلس کوچک کاشی کاری با کاشی های لعابدار رنگی است. در هلالی میانی که بزرگترین هلالی است، نقش ناصرالدین شاه ، سوار بر اسب سفیدی دیده می شود که نیم تاجی نیز در جلو کلاه خویش دارد. در اطراف آن ، سه نقش دیگر که برگرفته از داستان های فردوسی و نظامی است، دیده می شود. در دو طرف این مجلس، دو مجلس کوچک وجود دارد که در وسط یکی از آنها نقش داریوش هخامنشی برگرفته از نقوش تخت جمشید وجود دارد. دو مجلس دیگر که در اطراف این مجلس است تصویر شکار آهویی توسط پلنگی را بر روی کاشی هایی با طرح اسلیمی نشان می دهد. در ضلع شمالی عمارت و چسبیده به آن ، هشت باب اتاق قرار دارد که درحال حاضر مورداستفاده جهت امور اداری باغ گیاهشناسی ارم است.در پشت ساختمان اصلی، ساختمان و محوطه اندرونی آن قرار دارد. ازاره های جلوی عمارت اصلی از سنگ و گندمک یکپارچه است که بیش از دو متر بلندی دارد . تعداد آنها 8تاست که بر روی 6 عدد آنها کتیبه هایی از اشعار حافظ، سعدی و شوریده به خط نستعلیق میرزا علینقی شریف شیرازی نوشته شده است. بر روی دو لوح سنگی دیگر، تصویر مردی است که نیزه ای در دست دارد. این نقش برداشتی از نقوش سربازان در تخت جمشید است که خصوصیات لباس و کلاه آنان با مردان عشایر جنوب منطبق است. بر روی ستون های دو جانب ایوان بزرگ که با کاشی های هفت رنگ مزین شده ، نقوش متعدد مجالس بزم ، شکارگاه، سواران ، زنان و گل ها ترسیم شده است. نمای پشت عمارت نیز دارای پنج هلالی است که بر روی هلال بزرگ میانی، داریوش هخامنشی نقش شده و در هلالی های دو سو ، نقش دو شیر و خورشید به چشم می خورد و در بالا تصویر دو فرشته قرار دارد که تاجی بر سر دارند. در جلو این عمارت، حوض وسیعی قرار گرفته که با کاشی آبی رنگ، کاشی کاری شده و مساحت آن 335 متر مربع است که دراطراف آن هجده قطعه سنگ بزرگ و یکپارچه که احتمالاً مربوط به دوره جانی خان ایلخانی است، قرار دارد. در این باغ درختان سرو بسیار بلندی در دو سوی باغ کاشته شده . همچنین درختان کاج، مرکبات و بوته های گل رز که به روایتی بیش از سیصد گونه است، نیز در این باغ وجود دارد. در پشت عمارت اصلی و در بخش غربی باغ، عمارت اندرونی قرار دارد که در دوران گذشته محل اقامت خانواده و محارم صاحب باغ بوده است. عمارت اصلی هم به بیرونی و هم به اندرون درهایی داشته است. درب اندرونی اینک به طرف گلستان باغ رز باز می شود . ساختمان اندرونی از تزیینات زیبایی برخوردار است و محوطه آن نیز درختکاری و گلکاری شده است و یک حوض آب نما نیز در محوطه آن وجود دارد. باغ ارم همچنین دارای حمامی مربوط به دوران قاجاریه می باشد که متشکل از سرویس های بهداشتی ، خزینه های حمام، بینه، نورخانه و گرمخانه می باشد. در سال 1340 فضای این حمام پر شده و به محل نگهبانی تبدیل شده بود. هم اینک فضای این حمام بر اساس طرح اصلی مرمت شده است. این باغ علاوه بر در ورودی اصلی و کنونی خود دارای یک در قدیمی در انتهای باغ یعنی در گوشه شرقی باغ است که در سال 1315ه.ق ساخته شده است. سر در قدیمی آجرکاری شده و بر پیشانی آن کتیبه ای از سنگ مرمر به کار رفته و دو کتیبه کاشی کاری در دو سوی آن نصب شده است. کتیبه سنگ مرمر به خط نستعلیق بوده و بر روی آن نوشته شده : از وزیر شه نصیر الملک راد دایماً باغ ارم آباد باد در کنار آن تاریخ 1344ه.ق نیز نگاشته شده است. هم اکنون این باغ بعنوان باغ گیاهشناسی و یکی از جاذبه های گردشگری شیراز مورد استفاده قرار گرفته و در اختیار دانشگاه شیراز است. این باغ در تاریخ 14/8/1353 با شماره 1013 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

14.باغ عفیف آباد

باغ عفیف آباد: باغ عفیف آباد که آن را باغ گلشن نیز می نامند در جنوب خیابان قصردشت و در انتهای خیابان عفیف آباد واقع شده است. این باغ یکی از قدیمی ترین و زیباترین باغ های شیراز است. طول باغ بیش از پانصد متر و عرض آن دویست و پنجاه متر و مساحت آن بیش از 127هزار متر مربع است. این باغ در دوره صفویه از جمله باغ های آباد شیراز بوده و به باغ گلشن شهرت داشته و محل استراحتگاه پادشاهان و حاکمان دوران صفویه بوده است. سازنده عمارت فعلی باغ با 1700متر زیربنا، میرزا علی محمدخان قوام الملک دوم است که در سال 1284ه.ق آن را احداث نمود و قنات«لیمک» را که در 15 کیلومتری باغ و در محل قصر قمشه وجود داشت، برای مشروب نمودن باغ خریداری کرد. این باغ سرانجام به یکی از وارثین قوام به نام «غفیفه» رسید و بدین نام نیز شهرت یافت. در ورودی باغ در شمال آن قرار دارد. سر در باغ چهار ستون ساده است که دو به دو در دو سوی آن و بر فراز ازاره آن قرار گرفته است. در پیشانی در ورودی ، نقش دو شیر که گویی را در میان پنجه های خود گرفته اند دیده می شود. پس از گذر از در،دهلیزی وجود دارد که سقف آن را از چوب ساخته اند و با شکل های منظم هندسی مرتب کرده اند. در دیگر سوی در و پیشانی دهلیز، مجلس تاج گذاری پادشاه ساسانی وجود دارد که بر قالب نیم دایره ای به وسیله کاشی های رنگارنگ قرار دارد. پس از گذر از دالان کوتاهی به محوطه وسیعی می رسیم که عمارت اصلی در آن قسمت است. ساختمان در وسط باغ قرار گرفته و از بنای دو طبقه تشکیل شده و نمای آن رو به مشرق است. طبقه اول محوطه وسیعی است که آب نمای زیبایی در آن ساخته شده و سمت شرقی آن با پنجره های مشبک و رنگینی پوشیده شده است. در فواصل میان پنجره ها سنگ های گندمک نصب شده که روی آنها نقوشی از گل و بته حجاری شده است. طبقه دوم که در واقع طبقه همکف ساختمان است،تالار مجللی است که اطراف آن را ایوان فرا گرفته است. در پیشانی عمارت صحنه ای از تاجگذاری یکی از پادشاهان ساسانی با کاشی تصویر شده است که موبدی تاج سلطنتی را به وی هدیه می دهد. در جلو ایوان بزرگ عمارت نیز چهار ستون بلند ساخته شده است. سقف ایوان با قطعات چوبی 4 و 6 گوش پوشیده شده است و روی آنها با رنگ و روغن نقاشی شده است. سر ستون های ایوان گچبری شده اند و در بالای آنها به تقلید از نقوش تخت جمشید گچبری شده است. دیوار اتاق های تالار اصلی نیز همگی گچبری و مقرنس کاری شده و با نقش های گل و بته و صحنه شکار و مجابس بزم و رزم مزیّن شده اند . در دو طبقه ساختمان حدود 30 اتاق و تالار وجود دارد. تمامی اتاق ها دارای سقف و درهای چوبی تزیین شده هستند. در شمال و جنوب تالار دو بخاری از سنگ مرمر تراشیده و نصب شده است. نمای شرقی عمارت شامل ایوان بزرگی است که در تمام طول بنا امتداد دارد. این نما از بیرون به وسیله ستون های آجری و گچی از هم جدا شده اند. نمای غربی عمارت نسبت به قرینه آن در مشرق بسیار ساده است. ایوان جنوبی نیز از نظر تزیینات بنا، تقریباً همانند ایوان شمالی است جز این که دو رشته پلکان شرقی-غربی حیاط را به طبقه دوم متصل می کند. در جلو عمارت ، حوض وسیعی دیده می شود که خیابان اصلی از جلو حوض شروع می شود. تمام خیابان های باغ، پر از درختان سرو و کاج و چنار است و باغچه ها دارای آب نما هستند. در بخش غربی ورودی باغ و پشت دیوار اصلی، حمام باغ قرار دارد که از نمونه های حمام های قدیمی شیراز است که هم اکنون در کنار این حمام قهوه خانه سنتی قرار دارد. دیواره های قهوه خانه بتونی از آجر ساخته شده و چند نقش از داستان های شاهنامه فردوسی به صورت کاشی کاری بر دیوارهای حجره های آن کار شده است. باغ عفیف آباد در سال 1341 توسط ارتش خریداری شد و مورد مرمت قرار گرفت و از سال 1370 تاکنون به عنوان موزه نظامی تحت اختیار سازمان عقیدتی و سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران است. این موزه از دو بخش اصلی به عنوان موزه اسلحه و موزه عبرت تشکیل شده است که در بخش اول سلاح های مختلف و متعلق به افراد صاحب نام به نمایش گذاشته شده است و در بخش دوم وسایل مور استفاده خاندان پهلوی در زمان اقامت در شیراز به نمایش درآمده است. در رخشی از محوطه باغ نیز مهمانسرا ، رستوران و محل ورزش های مختلف وجود دارد. این باغ که معماری آن آمیزه ای از ویژگی های معماری دوران هخامنشی ، ساسانی ،زندیه و قاجاریه است، در تاریخ 10/3/1351 با شماره 913 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

15.باغ دلگشا

باغ دلگشا در ضلع غربی بلوار بوستان و در نزدیکی آرامگاه سعدی واقع شده است. قدمت این باغ را به دوره ساسانی نسبت داده اند. یکی از دلایل آن را قرار گرفتن این باغ در نزدیکی مظهر قنات کهن و در حریم قلعه بسیار قدیمی مشهور به کهندژ یا فهندژ می‌دانند که برخی از بقایای آثار آن از جمله چاه قلعه بند چاه دختر هنوز بر فراز کوه مقابل باغ وجود دارد. باغ دلگشا در دشت زیر پای این قلعه و در نزدیکی مظهر قنات سعدی که آب گازران هم نامیده می‌شود و از حوض ماهی می‌گذرد. واقع است. آب قنات سعدی از روزگار گذشته تا کنون، باغ دلگشا و چند باغ دیگر و کشتزارهای اطراف را آبیاری می‌کرده است در دوره حکومت تیمور گورکانی بر فارس نیز این باغ آباد بوده و تیمور پس از دیدن این باغ، دستور ساخت باغی بزرگ به همین شیئه8 و همین نام را در سمرقند داده است. باغ دالگشا با 300 متر طول و 250 متر عرض و مساحتی در حدود 5/7 هکتار و زیر بنایی در حدود 1251 متر مربع در دوره صفویه و افشاریه میز از باغ‌های آباد شیراز بوده و در دوره افشاریه به مدتی در تملک میرزا محمد کلانتر فارس بوده، ولی پس از حمله نادر به شیراز و محاصره این شهر، باغ صدمات زیادی دید. در دوره کریم خان زند که بسیاری از باغ‌های شیراز آباد شدند. این باغ نیر احیا و مرمت شد. باغ دلگشا به جهت فراوانی درختان نارنجش شهرت دارد. پس از کریم خان زند، به دلیل درگیرهایی که بین جانشینان او بر سر سلطنت روی داد، صدمات زیادی باغ‌های اطراف شیاز، از جمله دلگشا دارد شد تا این که در دوره قاجاریه و در سال 1205 هـ.ق حاج ابراهیم خان معتمد الدوله آن را مرمت نمود. در سال 1226 هـ.ق شاهزاده رضا قلی میرزا نایب الایاله آن را خریداری و مرمت نمود و ایوان دو ستونی جلو ایوان را به آن اضافه نمود و عمارت کلاه فرنگی را در آن احداث کرد. در سال 1260 هـ.ق میرزا علی اکبر خان قوام الملک آن را خریداری کرده و عبارت فوق را تعمیر نمود و حصاری در اطراف باغ کشید و تزییناتی نیز بر آن افزود. سقف ایوان از چوب بوده و بر روی آن با رنگ و روغن نقاشی شده است. ترنج‌های زیبایی متن نقاشی‌های سقف را تشکیل می‌دهد. حاشیه دور سقف نسبتاً سالم تر است و مناظری از طبیعت را بر روی چوب نقاشی نموده اند ایوان دارای ازاره سنگی از سنگ‌های مرمر لیمویی رنگ است و در مدخل آن دو ستون سنگی یکپارچه نصب شده است. حجاری ستون‌ها ساده است فقط سر ستون آن دارای مقرنس‌های زیبایی است. لبه ایوان نیز دارای ازاره سنگی از سنگ‌های سرخ فام کریم خانی است و کف ایوان در تعمیرات گذشته با موزاییک فرش شده است. در گرداگرد سقف ایوان کتیبه‌ای با خط نستعلیق وجود دارد که نویسنده آن ود را علی نقی معرفی نموده است. این خطوط که بر روی گچ نوشته شده. شامل شانزده مصرع است که چهار مصرع آن در سمت مشرق، چهار مصرع در سمت مغرب و هشت مصرع در نمای شمالی ایوان نصب شده است. اشعارب کتیبه‌ها از فصیح الکلک و رضوانی است که با خط نستعلیق بر روی گچ نوشته شده است. نوشته‌ها به خط نستعلیق سیاهرنگ می‌باشد و زمینه آنها زرد رنگ است و داخل آنها با گل و بوته نقاشی شده است. پنج در، در ایوان نصب شده که در دو گوشواره‌های اطراف ایوان بر بالای پنج در، عکس اجداد خاندان قوام نصب شده بوده است. در ورودی این باغ از سمت جنوبباز می‌شود. در راستای در ورودی باغ، یک آب نماط طویل و کشیده وجود دارد که جلوی عمارت که آن هم در راستای در ورودی قرار دارد بازسازی شروع می‌شود و تا ورودی باغ امتداد می یابد و به یک حوض هشت ضلعی در جلوی در ورودی می‌ریزد. خیابان اصلی از مدخل ورودی تا حوضی که در جلو عمارت کلاه فرنگی قرار دارد، امتداد می یابد. ر دو رف خیابان نیز انواع درختان میوه مخصوصاً نارنج دیده می‌شود. در شرق و غرب عمارت نیز دو خیابان وجود دارد که در دو سوی آن درختان کاج کاشته اند. خیابانی هم در سمت شمال ساختمان یا جهت شمالی – جوبی وجود دارد. عمارت کلاه فرنگی در وسط باغ ساخته شده و چهار سوی آن را چهار خیابان احاطه کرده است. ساختمان دارای سه طبقه است که شامل یک تالار بزرگ و چهار شهر نشین و چهار گوشواره است. در وسط شاه نشین، حوض هشت ضلعی بزرگی دیده می‌شود که با کاشی‌های آبی ساخته شده و لبه‌های آن با سنگ‌های سرخ رنگ حجازی شده است. در طبقه دوم نیز تالاری با سقف آینه کاری وجود دارد در قسمت‌هایی از سقف نیز نقاشی‌هایی از رنگ و روغن ترسیم شده است. درهای ساختمانی همگی از چوب ساج است و بر روی آنها منبت کاری‌هایی بسیار ظریف ایجاد شده است. سقف بنا گنبدی شکل است و هواکشی در وسط آن ساخته شده است. عمارت فوق کرسی دار است و در جلو آن یعنی دار سمت جنوب ایوانی با دو ستون سنگی وجود دارد. قسمت شمالی ساختمان از در ایوان کوچک ساخته شده و جلوی هر یک از این ایوان‌ها دو ستون قرار گرفته. در قسمت بالای ایوان یک شاه نشین و تالار ساخته شده سقف شاه نشین به صورت شیروانی است. این ایوان سی سال بعد از ساخته شدن بنای اصلی، به قسمت جنوبی اضافه شده است. از اره این ایوان، با سنگ‌های مرمر لیمومیی رنگ و لبه ایوام با سنگ‌هالی سرخ رنگ مزین شده است. در ه سمت ایوان 16 کتیبه‌ها به خط نستعلیق دیده می‌شود که بر روی آنها اشعاری از شوریده شیرازیدر توصیف باغ به خط میرزا علی نقی شریف شیرازی نوشته شده است. بعدها این باغ به فتحعلی خان صاحبدیوان تعلق گرفت و او نیز نزییناتی بر آن افزود. آخرین مالک این باغ خورشید کلاه القاء الدوله دختر قوام الملک بود که با خانواده خود در آن زنگی می‌کرد. در سال 1348 این باغ توسط شهرداری شیراز خریداری شد. از سال 1356 تعمیرات ساختمان مرکزی آن آغاز شد. در همین دوران دیوار آجری جدید ر چار رف و در گاه ورودی باغ ساخته شد. محوطه سازی باغ توسط شهرداری شیراز انجام شده و اینک در اختیار شهرداری شیراز است. این باغ در تاریخ 25/12/1351 با شماره 912 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

16.باغ جهان نما

باغ جهان نما از قدیمی ترین باغ های شیراز است که در ضلع شمالی چهار راه حافظیه و در ضلع شرقی خیابان حافظ واقع شده است. و مساحت آن 40000مترمربع است. این باغ در دوره های حکومتی آل مظفر و آل اینجو و تا زمان صفویه بسیار سر سبز و آباد بوده و جهانگردانی چون تاورنیه، شاردن ، جان ملکم و ادوارد براون در سفرنامه های خود از آن نام برده اند. همچنین زرکوب شیرازی در شیرازنامه، محمدهاشم آصف رستم الحکما در رستم التواریخ، مهدی قلی خان هدایت در خاطرات و خطرات. فرصت الدوله شیرازی در آثار عجم و میرزا حسن فسایی در فارسنامه ناصری در ذکر زیبایی و آبادی این باغ از دوران آل اینجو تا کنون مطالبی نگاشته اند. پس از پایان حکومت افشاریان و تا زمان تشکیل حکومت زندیه، بر اثر کشمکش های داخلی، این باغ صدمات زیادی دید. تا این که در سال 1185ه.ق کریم خان زند دستور مرمت و تجدید بنای آن باغ را داد. پس از آن درون باغ عمارتی هشت ضلعی با نمای آجری همانند عمارت کلاه فرنگی باغ نظر(موزه پارس) ساخته شد و در چهار گوشه آن چهار شاه نشین با اتاق های دو طبقه بنا گردید. شاه نشین اصلی دارای سقفی مرتفع با مقرنس کاری ساده گچی است. در وسط عمارت هشت گوشه باغ نیز حوضی هشت گوشه از سنگ مرمر یکپارچه ساختند که در وسط آن فواره ای سنگی وجود دارد. در شرق و غرب ساختمان نیز دو حوض با فواره ای سنگی در مقابل شاه نشین آن قرار دارد. دو خیابان طویل با جهت شمالی-جنوبی وشرقی-غربی در باغ ساخته شده که اطراف آن را درختان کاج و سرو کاشته اند. دو ورودی پلکان دار در بخش های شمال شرقی و جنوب شرقی راه ارتباطی اصلی باغ به ساختمان را میسر می سازد. در سمت راست ورودی شمال شرقی راه پله ای پیچیده با خیز زیاد وجوددارد که به طبقه دوم و پشت بام متصل می شود. در دوره قاجاریه نیز این باغ یکی از باغ های آبادو پرشکوه محسوب می شد و محلی برای پذیرایی میهمانان حکومتی بود. این باغ دارای چهار در بزرگ است که سه تای آن بر روی محورهای اصلی قرار دارند. این سه در مستقیماً دسترسی به کوشک میانی باغ را که در مرکز باغ قرار دارد، فراهم کرده ،فرد را به درون باغ هدایت می کند. باغ مربع گونه است و عمارت هشت وجهی دوران زندیه در مرکز آن قرار دراد. دو محور عمود بر این بنا ، باغ را به “چهارباغ” تقسیم کرده است. باغ جهان نما در سال 1381 پس از تصویب شورای توسعه فرهنگی استان فارس توسط سازمان مسکن و شهرسازی تملک شد و جهت احیا و نیز ایجاد باغ موزه ادبیات ایران و اتصال به مجموعه حافظیه در اختیار شهرداری شیراز قرار گرفت. فاز اول احیا و مرمت این باغ در 20مهرماه 1383 همزمان با یادروز حافظ به بهره برداری رسید و احیای مجموعه کامل ساختمان های جنونی و نیز ساختمان کلاه فرنگی و محوطه های آن ادامه دارد. این باغ در تاریخ 2/8/1351 با شماره 928 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.